Het tweede leven van GMC's
Zoektocht naar de GMC's van De Spin
1962
Mijn belangstelling voor GMC's werd geboren op de Castricummer kermis waar twee vrachtwagens van
een mij onbekend merk, mogelijk Ford, een verpletterende indruk maakten op dit toen vijfjarige
jongetje. Zij vervoerden de vliegtuigmolen De Spin die jarenlang mijn geboortedorp Castricum aandeed.
Veel later realiseerde ik me dat dit zonder enige twijfel GMC's waren geweest, waarvan de motoren door
diesels van Ford vervangen waren. Later zou ik het Ford Diesel wereldbolletje nog op veel andere GMC-grilles
tegen gaan komen. Nog weer later hoorde ik in het specifieke geval van de De Spin, de eigenaar wel
het Ford logo aanbracht, maar de oorspronkelijke motoren toch had laten zitten.
2001-2005
Bijna veertig jaar later schreef ik in januari 2001 een artikel over schaalmodellen van GMC-vrachtwagens in het NAMAC-blad 'Auto in Miniatuur'. Ik eindigde met een oproep om mij aan foto"s te helpen van mijn twee legendarische GMC-kermiswagens. Willem Kruijer, ook liefhebber van kermis en kermiswagens, onthield mijn oproep en stuurde in 2005 een foto van de vliegtuigmolen zelf, onmiskenbaar De Spin op een Amsterdamse kermis. Overigens spraken wij thuis altijd over 'de raketjes' niet over 'de vliegtuigjes'. Een oproep naar foto's van de GMC's van De Spin vooralsnog onbeantwoord.
Foto's van raketjesdraaimolen 'De Spin' op Amsterdamse kermis (linkerfoto:
Palmgracht 46, hoek Driehoekstraat, rechterfoto: Palmgracht 51-53, hoek Palmdwarsstraat).
2005
In augustus 2005 kwam ik via internet achter het bestaan van de Stichting Kermiscultuur (www.kermiscultuur.nl). In de reeks boekjes die de stichting uitbrengt komt ook een uitgave voor over kermistransport (thans uitverkocht, maar inmiddels is er een waardige opvolger: http://www.historisch-kermistransport.nl/boek.html ). In dat boekje staan een heel stel GMC-foto's maar niet die van De Spin. Stichtings-voorzitter Karel Loeff opperde dat de familie Laan in Venhuizen mogelijk exploitant van de gezochte De Spin zou kunnen zijn geweest. Op een brief van mij naar de familie Laan kwam helaas nooit antwoord. In datzelfde jaar benaderde ik ook de gemeentearchieven van Amsterdam, Alkmaar en Castricum met het verzoek oude gunninglijsten in te mogen kijken. Ik hoopte op die manier De Spin aan een familienaam en woonplaats te kunnen koppelen. De archieven bleken vernietigd, zoek of vooralsnog ontoegankelijk. In november 2005 plaatste ik opnieuw oproepen op www.ditiskermis.nl , aanvankelijk zonder resultaat.
Linkerfoto: De Spin op de Palmgrachtkermis Amsterdam; rechterfoto: poster van
de jaarlijkse Palmgrachtkermis).
2006
In april 2006 schreef ik een tweede artikel in 'Auto in Miniatuur', nu over kermisvrachtwagens, inclusief een nieuwe oproep voor adres en/of foto's van de vrachtwagens van De Spin. Naar aanleiding daarvan ontving ik maar liefst drie reacties. Willem Kruijer opperde dat familie Veen-Vallentgoed uit Edam De Spin mogelijk bezaten. Ik benaderde ze via de website van hun Snow Jet maar de email bleef onbeantwoord. Adriaan de Koeier raadde me aan contact te zoeken met een van de twee kermisbonden BOVAK of NKB. Een brief aan de NKB bleef echter onbeantwoord. Ook Ronnie de Bruijn die meegewerkt heeft aan het boekje 'Kermistransport', beloofde met me mee te zullen speuren. Afwachten dus. Toen kwam opeens alles in een stroomversnelling. Op 21 augustus 2006 kreeg ik telefoon van Frans Gigengack, telg uit een bekend kermisgeslacht. Aanleiding was mijn advertentie op www.ditiskermis.nl in november van het jaar daarvoor. Frans stuurde me een foto van de twee kermis-GMC's die bij zijn familie in gebruik waren (foto is te zien in de rubriek 'Jeugdsentiment' van deze site) en raadde me aan, evenals Adriaan de Koeier, om toch ook de BOVAK in Apeldoorn te benaderen voor mijn zoektocht naar de GMC's van de raketjesdraaimolen. In reactie daarop stuurde BOVAK-directeur B. Donks me al op 24 augustus 2006 een allervriendelijkste brief terug. Op zijn advies schreef ik vervolgens een brief naar Bram Vader uit Kolhorn. Bram zou als kermisexploitant in ruste (nou ja, kermis-gerelateerde hobby's had hij te over!) namelijk kenner zijn van het Noord-Hollandse kermiswezen. Al op 27 augustus kreeg ik een email van Bram Vader die aangaf dat C.J. (Cock) van Dam uit Bergen op Zoom de zoon is van de toenmalige eigenaar van De Spin, Dries van Dam. De email bevatte bovendien het 06-nummer van C.J. van Dam. Op 30 augustus belde ik Van Dam. Er volgde een leuk gesprek waarin hij exact de GMC's beschreef zoals ik ze me herinner. Op de vraag of er ook foto's bestonden, antwoordde Van Dam dat die allemaal geschonken zijn aan: de NKB in Alkmaar! Nog diezelfde dag heb ik de directeur van de NKB gebeld. Die bevestigde dat de foto's in zijn bezit zijn. Ze werden echter op dat moment samen met andere foto's beschreven en gearchiveerd en zouden mogelijk na een jaar als boekje of als website benaderbaar zijn. Tussentijdse raadpleging was niet toegestaan. Over een jaar of zo moest ik maar weer eens contact opnemen, aldus de directeur. Zo dicht bij het einddoel was ik nog niet eerder geweest. Ik liet vervolgens een klein jaar verstrijken.
2007
Op 12 mei 2007 trok ik de stoute schoenen aan en stuurde opnieuw een email aan de NKB. En weer volgde hetzelfde terughoudende antwoord. Helemaal stil stond de zoektocht echter niet. Eind mei 2007 meldde Leo Limburg uit het Noordhollandse Ursem, bezoeker van mijn site, zich via een email. Hij had als schooljongen de familie Van Dam wel geholpen met het opbouwen en afbreken van De Spin en kon zich allerlei leuke details van de twee GMC's goed herinneren. Hij wist te vertellen dat er twee Spin's binnen de familie Van Dam waren. Eind juli 2007 hoorde ik Dhr Jacques ('Sjaak') Laan, huidige eigenaar van een van die twee Spin's in een radio-interview overigens zeggen dat er in de oorlog in totaal zeven Spin's gebouwd zijn!. Laan's Spin is een draaimolen met een soort overdekte schuitje-achtige bankjes, terwijl 'mijn' Spin een vliegtuigmolen was.
Het complete verhaal laat zich nu min of meer als volgt reconstrueren. Op basis van een ontwerp van Adam van der Veen, bouwde constructiebedrijf Jan van der Linden uit Purmerend in 1942, vanwege schaarste met materialen van de meest merkwaardige herkomst, een molen met de naam 'De Spin'. Het is een molen met een soort schuitjes aan de uiteinden van acht armen. Van der Veen exploiteert de molen aanvankelijk zelf, maar verkoopt hem na verloop van tijd aan Dirk Johannes van Dam. Deze had drie zonen: Dirk, Dries en Kobus van Dam. Zoon Kobus ging met voornoemde molen reizen. Kobus' vader liet, al dan niet opnieuw in samenwerking met Van der Veen, na enige jaren (1947?) een tweede molen bouwen. Ook de tweede molen heette 'De Spin' maar deze had vliegtuigjes / raketjes in plaats van schuitjes. Die raketjes waren opgebouwd uit dun metaalplaat door de carrossier Eelke Hemrica, eveneens uit Purmerend. Met deze molen ging Dries van Dam, de broer van Kobus, reizen. De Spin van Kobus werd na de oorlog met een GMC plus woon/pakwagen vervoerd. Hij is later verkocht aan Reina Vallentgoed (getrouwd met Adam van der Veen) waarna haar broers Henk en Louis Vallentgoed er mee gingen reizen. Uiteindelijk is de molen bij familie Laan uit Venhuizen terechtgekomen. Met deze Spin wordt nog altijd gereisd ten behoeve van nostalgische kermissen, zij het zonder GMC. Sjaak Laan heeft De Spin daartoe eerst zelf gerestaureerd. Sjaak Laan overleed overigens in 2009. Zijn zoon Peter nam de zaak (www.kermisparadiso.nl) over.
Foto's van de GMC waarmee Kobus van Dam zijn Spin (de versie met schuitjes)
vervoerde (met dank aan Ton Coljée en Jaap Buijs).
Foto (links) van de De Spin van Kobus van Dam, kort na de bouw
(bron: www.vermeulenjaap.nl ) en op foto rechts een detailopname van
schuitje met op de achtergrond hun woon-pakwagen op de kermis in Schagen (bron:
www.zijpermuseum.nl/niestadt/bbank.html)
.
Foto's van De Spin van Kobus van Dam, zoals thans geexploiteerd door de erven J.
(Sjaak) Laan.
De andere Spin, die met de vliegtuigjes/raketjes van Dries van Dam, werd vermoedelijk vanaf het begin met twee GMC's vervoerd. Een van de trucks vervoerde de centrale delen inclusief houten behuizing. De andere GMC bevatte de hekken, vlonders en het stophout. De eerste GMC trok de woonwagen, de tweede een pakwagen met de vliegtuigjes/raketjes, de armen en op enig moment zelfs een aggregaat. Ergens tussen 1960 en 1966 lijkt De Spin op basis van de beschikbare foto's een verbouwing te hebben ondergaan. De centrale houten ombouw met raampjes is toen vervangen door een kunststof zeil (net als bij De Spin van Sjaak Laan v/h Kobus van Dam, althans voor enige tijd). Bovendien lijkt de draaikrans op een aanmerkelijk hoger niveau terechtgekomen te zijn. Mogelijk betreft het de beweerde verbouwing op basis van een draaimolen die eerder toebehoorde aan Rotterdammer Jan Wanningen. Die verbouwing zou er voor gezorgd hebben dat de bomen tegelijk konden dalen zodat het lossen en laden van passagiers niet langer een voor een hoefde te gebeuren zoals bij de molen van Kobus. Vanaf dat moment zou de verhoogde toren en draaikrans de laadbak via een soort railsysteem verlaten. Dries van Dam had vijf zonen, waaronder Cock, en twee dochters, waaronder Rina. Met Cock had ik op 27 augustus 2006 het genoemde telefoongesprek. Rina trouwde met ene Joop Schaaf en zij gingen, in elk geval tot in 1973, verder met De Spin van vader Dries. In een onbekend jaar (ik vermoed medio jaren zeventig) is deze Spin uiteindelijk gesloopt. De twee GMC's ondergingen waarschijnlijk eenzelfde lot. Henri van der Caay wist me te vertellen dat familie Schaaf-Van Dam tussen 1977 en 1980 met de sobema-molen 'Tahiti Express' gereisd hebben die door twee Daf's 2600 werd vervoerd. Wellicht was deze attractie de directe opvolger van De Spin.
Foto (links): Eén van de twee GMCs waarmee
Dries van Dam, en later Rina (van der) Schaaf-Van Dam hun Spin (de versie met raketjes) vervoerden,
gebouwd rond 2000 op basis van mijn herinneringen. Pas later kreeg ik foto's in mijn bezit die aangaven
dat de constructie toch wat anders was. Daarom volgde in 2014 een nieuw bouwproject. Foto (rechts):
een verbeterde versie van de GMC gebouwd in 2014.
Foto's van vliegtuigmolen 'De Spin' op de kermis van
Zaandam (links) en Amsterdam (rechts). Foto's van vliegtuigmolen 'De Spin' op de kermis van Volendam (links) en Huisduinen
(rechts); op deze blijkt de houten ombouw om de toren en de canvas dakjes van de vliegtuigjes / raketjes
inmiddels door kunststof zeil vervangen.
Overigens zijn de Van Dam's nog steeds even actief in het kermisbedrijf. Zo heeft Dries' zoon Cock (zelf overleden in 2009) ook al weer een zoon (John, woonachtig te Bergen op Zoom) met een eigen zaak. Dries' broer Dirk gaf de naam Dirk door aan zijn zoon. Deze kreeg op zijn beurt ook weer een zoon, die net als zijn neef ook John heet (woonachtig te Winkel). Laatstgenoemde runt samen met zijn vrouw Miranda de autoscooter Number One. Enfin, nog altijd zijn de bestaande foto’s van opa Dries zijn zaak niet boven water. De geschiedenis 'achter de foto's' is wel een stuk helderder geworden. Alle bovengenoemde personen bedank ik hartelijk voor hun bijdragen. Zodra de foto's opduiken, houd ik u op de hoogte. Alle hulp hierbij is vanzelfsprekend welkom.
2008
Speurend in beeldbanken ontdekte ik onderstaande plaatjes: Foto links: Palmgracht 1968 (een Amsterdamse kermis die Dries van Dam regelmatig bezocht), een GMC (kenteken VF-26-79) met vlonders, en áchter de GMC nog net zichtbaar een molentoren in opbouw die zonder enige twijfel De Spin betreft! Komt een speurtocht tot een half einde? Mijn eerste reactie is 'nee' want de GMC's van Van Dam hadden zowel in mijn eigen herinnering als in die van geraadpleegde kenners, geen na-oorlogse gemoderniseerde voorspatborden. Anderzijds: zou de Swing Mill op de voorgrond zoveel vlonders nodig hebben? En ook de tien hekjes op de laadbak lijken overeen te komen met het type dat de aanvankelijke dikke houten hekken verving. Nóg een aanwijzing: voor deze GMC en achter de vrachtauto met gesloten laadbak is nog net een glimp op te vangen van een derde truck (onderste foto, links). De laadbak van die truck eindigt in twee houders waarlangs, zo mogelijk, de toren van De Spin, de laadbak afkantelde. Een extra aanwijzing voor het feit dat het hier een GMC betreft, vormt het tandemasstelsel. Foto, onder rechts: óók Palmgracht, in 1967, nóg een GMC naast een Para Trooper, maar opnieuw onzeker of ook dit één van de twee GMC's van Dries van Dam betreft, gezien het laadplatform boven de cabine. Ik herinner me dat platform niet goed. Er zit dus niets anders op dan 'verder zoeken'.
Palmgracht (maker Eric Koch) met op de achtergrond de toren van De Spin
van Dries van Dam, een kassawagen, en een GMC behorend tot de tete-a-queue ('swing mill'); op de linkerfoto daaronder
een close up van voornoemde GMC met, mogelijk, de achterzijde van de GMC van Van Dam die de toren vervoerde;
op rechterfoto daarnaast een onbekende GMC (in 2013 zou blijken dat het één van de GMC's van De Spin was!).
2009
Via via vernam ik dat Rina (van der) Schaaf-Van Dam, laatste exploitante van De Spin, op een woonwagenstandplaats in Amsterdam woont. Eén van de Amsterdamse standplaatsen ligt aan de Vredenhofweg. Speuren op het internet met zoektermen 'Vredenhofweg' en 'Schaaf' verwijst waarachtig naar een artikel in het dagblad Trouw van 23 augustus 1994 waarin een, dan, 66-jarige mevrouw Schaaf voorkomt die in een wagen op de Vredenhofweg woont. Het telefoonboek bevestigt naam en adres. Al is M(arina?) Schaaf, thans 81 jaar, niet precies hetzelfde als Rina van der Schaaf, een brief met een verzoek werd vervolgens naar Amsterdam verstuurd. Via Bram Vader heb ik begrepen dat de brief, al dan niet na wat omzwervingen via familieleden, inderdaad bij Rina Schaaf is aangekomen. Mevrouw Schaaf heeft Bram Vader laten weten dat zij helaas geen foto's meer van de GMC's in haar bezit heeft. Ook dit spoor liep dus dood. Als een pleister op de wonde wees Willem Kruijer me nog wel op een YouTube videoclip uit 1973. Daarin brengt de toenmalige popgroep KayaK een liedje ten gehore vanuit .... De Spin:
http://www.youtube.com/watch?v=i_Yy4ufxJwk
2010
De generatie die me nog zou kunnen helpen met de speurtocht naar foto's van de GMC's van Van Dam wordt steeds
kleiner. Na Cock van Dam (2009) overleed op 25 maart 2010 ook Bram Vader. Bram ontving mij meermaals
allerhartelijkst met mijn vragen en wist er vele te beantwoorden.
Toen ik ontdekte dat het constructiebedrijf dat De Spin ooit bouwde, Van der Linden in Purmerend, nog steeds
bestaat, gloorde er weer hoop. Het bedrijf was bereid de bestaande archieven te doorzoeken maar liet uiteindelijk
weten niets te hebben kunnen vinden. Is hier nog een liefhebber aan het woord?! Ik heb Nicolaas Matsier daarom via zijn uitgeverij De Bezige Bij
benaderd maar zijn fascinatie ging helaas niet zo ver dat hij foto's van de GMC's van Dries van Dam en Rina
Schaaf-Van Dam op zijn schoorsteenmantel had staan. De speurtocht gaat dus door. Zo is de Amsterdamse fotograaf
Dolf Toussaint, tachtig plus en bekend van vele Jordaan-foto's, benaderd met de vraag of hij ooit de opbouw en
afbraak van de Palmgrachtkermis heeft vastgelegd. Dit bleek niet het geval. Fotograaf Eric Koch gaf aan dat de
volledige set negatieven van de foto's die hij in 1968 op de Palmgrachtkermis maakte (zie elders op deze pagina)
in het bezit zijn van het Nationaal Archief in Den Haag. Daar ontdekte ik dat Eric Koch die dag inderdaad meer
kermiswagens rondom De Spin vastlegde, maar niet de gezochte GMC's. De Spin op de Castricummer kermis (met dank aan Henk en Alex Vallentgoed).
De vliegtuigjes van De Spin werden gebouwd door Eelke Hemrica (1908-1979) in Purmerend. Eind 2011 schreef
ik zijn dochter Janke Velema-Hemrica en schoondochter Nettie Hemrica-Wals, de vrouw van diens zoon Sijtze
(1940-1999) aan met de vraag of zij weet of zelfs foto's hadden van de (aflevering van) de vliegtuigjes aan
Dries van Dam. Beide antwoordden dat dat niet het geval was. Janke raadde me aan met de gemeente Purmerend
contact op te nemen. Via hen ontstond een band met het Waterlands Archief waarna hun trouwe bezoeker Jack
Otsen mij in contact bracht met Aty van der Linden, kleindochter van smid Jan van der Linden uit Purmerend.
Op dit moment helpt zij mee met de speurtocht en liet al een eerste oogst aan foto's zien. Daar zaten de GMC's
nog niet bij, wel torens van andere draaimolens waaronder een 'Spin' volgens het excentriek-principe die Van der
Linden samen met Adam van der Veen bouwde. Nieuwe hoop gloort.
Wie heeft er ooit foto's gemaakt van de GMC-vrachtwagens waarmee Dries van Dam en dochter Rina Schaaf-Van Dam
hun vliegtuigmolen De Spin vervoerden rondom 1960? Jaap Schroeder wil daar graag kopieen van maken'. Op aanraden van Leo Limburg bezocht ik op 6 januari de Kermisorgeldag bij Ruud Vader (zoon van Bram Vader) in
Barsingerhorn. Temidden van de fraaie melodieen van perfect gerestaureerde, om beurten spelende orgels, stelde
Leo mij voor aan Frans van Dam, broer van Rina van Dam. Op vertoon van de foto's van Eric Koch (zie hierboven)
kon Frans bevestigen dat naast zijn Para Trooper wel degelijk een van de GMC's van zus Rina Schaaf-Van Dam te zien
is. Het platform boven de cabine, in mijn herinnering afwezig bij de GMC's van De Spin, was volgens Frans later
alsnog aangebracht. Bijgaande foto laat zien dat de voorzijde van de GMC op de linkerfoto hoort bij de achterzijde
van de laatste foto waarop de houders te zien van waaruit de toren van De Spin van de truck op de grond werd
neergelaten. In het midden nog een detail van de linkerfoto: op de achtergrond een arm met raketophanging van
De Spin en op de motorkap een na-oorlogs, (scheef!) aangebracht GMC-logo. Linkerfoto: de voorzijde van de GMC van Van Dam met 'verkeerd' na-oorlogs en bovendien
scheef logo; rechterfoto: links van dezelfde paratrooper de vermoedelijke achterzijde van diezelfde GMC waarop
links en rechts de ashouders te zien waarlangs wellicht de toren van De Spin scharnierde).
Naast het filmfragment waarin De Spin decor is voor de popgroep KayaK (zie 2009, hierboven), blijkt er
nog een stukje film waarin De Spin figureert. In de film 'Kockyn, een Kermiskroniek' passeert acteur Hugo
Metsers gezeten op de bok van een paard en wagen De Spin van Dries van Dam (en de Hobbelende Geit / Ronde van
Ome Japie) op de kermis van Hippolytushoef (Wieringen) in 1966 (met dank aan Rob Holtjer voor attendering). Een 'still' uit de film 'Kockyn, een Kermiskroniek' met De Spin op de
achtergrond).
Weer een paar stukjes kermisfilm op internet gevonden waarin De Spin haar rondjes
draait. Eerst beelden in kleur van een kermis in Vinkeveen in 1955 (filmer Cees Berkelaar) en daarna zwart-wit
beelden (onbekende filmer) van een kermis in Wormerveer in eind jaren 50. Fraai is de werking van het excentriek te zien waardoor de bomen
een voor een stijgen en dalen. Het gaat om De Spin voor overplaatsing op het nieuwe type toren.
Een 'still' uit de film 'Kermis in Vinkeveen' van Cees Berkelaar.
Omdat de inhoud van het internet blijft uitdijen surfte ik eind 2010 maar weer
eens met de zoekwoorden 'kermis' en 'Palmgracht'. Dat leverde bovenstaande 'nieuwe' foto van De Spin op, op
een site van de Amsterdamse boekhandel Athenaeum. Op die site werd deze foto gekoppeld aan een citaat betreffende
de Palmgracht van schrijver Nicolaas Matsier:
'Vroeger voltrok zich hier jaarlijks een transformatie. Je zou het nu misschien niet voor mogelijk houden, maar
op deze korte gedempte gracht botsten autootjes, geurden poffertjes, draaide het reuzenrad, klonken schoten van
buksen, en probeerde men tastend de uitgang te vinden uit een glazen doolhof. Het was elk jaar weer een wonder
van geroutineerd passen en meten. Onwaarschijnlijk grote vrachtwagens wisten tot op de centimeter nauwkeurig
hoeken te ronden en boomtakken te ontwijken om achteruit rijdend precies daar tot stilstand te komen waar hun
metamorfose plaats diende te gaan vinden. Hun gedaanteverwisseling tot zogenoemde attractie: gebakskraam, cakewalk,
wat dan ook.'
2012
Op 17 mei bezoch Johan Luik deze site en bood mij aan om bij zijn nicht Andrea De Boer-Van Dam, de kleindochter
van zijn tante Cor (echtgenote van Dries van Dam) navraag te doen naar het bestaan van foto's. Helaas vond ook
Andrea niets. Toch blijkt opnieuw dat het aantal mensen dat meehelpt aan een zoektocht dankzij internet enorm
kan groeien. Henk Fraaij, woonachtig in de Zaanstreek, gaf op 23 mei aan dat volgens hem familie Van Eijk uit
Zaandam De Spin met GMC's overnam van Rina Schaaf-Van Dam. Ik heb dus ook Van Eijk benaderd met de bekende
vraag, maar mocht tot nu toe nog niks vernemen. Henk herinnerde zich ook dat een van de twee GMC's van Van Dam
'Stoffel' genoemd werd, naar de trage schildpad uit de TV-serie 'De Fabeltjeskrant'. Om niets uit te sluiten stond de BOVAK mij eind 2012 toe de
volgende oproep te plaatsen in hun periodiek De Kermisgids:
Kijken wat er van komt.
2013
2014
2015
Start de
film met bijpassende muziek!
2021
Toch weer twee nieuwe plaatjes van De Spin, de versie van voor de verbouwing van de toren. De bovenste foto toont De Spin op de kermis van Hilversum (Archief Gooi- en Vechtstreek).
De beoogde positie van De Spin op de Amsterdamse Palmgracht,
hoek Palmdwarsstraat en Driehoekstraat, tussen de Rups en de Tete-a-Queue
(Swing-Mill) in 1957.
